"Biblia ludowa" i jej współczesne formy 3102-LBLB
Wykład (WYK) Semestr zimowy 2023/24

1. Biblia, apokryf i pastisz. Kanony Pisma Świętego w judaizmie i chrześcijaństwie, ich wzajemna relacja. Septuaginta. Wulgata. Zróżnicowanie kanonów w chrześcijaństwie. Apokryfy, pseudoepigrafy, literatura pseudokanoniczna. Typy lektury Biblii i mechanizmy jej przekazu. Problemy przekładu (np. dlaczego Mojżesz ma rogi). Apokryf jako indywidualna lub mniejszościowa interpretacja kanonu, praktyka negocjowania tożsamości, próba wiary, kategoria graniczna, pośrednicząca między centralnymi, zinstytucjonalizowanymi wartościami religii a ich odmiennymi systemami uznanymi za przeciwstawne. „Długie trwanie” apokryfów. Współczesne edycje i studia apokryfów (James Charlesworth, ks. Marek Starowieyski ). Biblia ludowa jako projekt badawczy: główne założenia, baza źródłowa, zakres czasowy i przestrzenny.

2. Biblia i antropologia

Kierunki badań zachodniej antropologii: genetyczne lub porównawcze studia folkloru, mitu, rytuału. Perspektywa kolonialna, ewolucyjna, „kanoniczna” wobec tekstów „zepsutych”, przekręconych”, „ludowych fantazji”. Badania porównawcze literatury staropolskiej i tradycji ludowej. Uniwersalizm analiz strukturalnych (Edmund Leach, Mary Douglas). Od lat 70. XX w. perspektywa „oddolna” etnograficznych badań biblii ludowej w kontekście kultury religijnej Europy Środkowo-Wschodniej. „Typologiczna korespondencja Biblii i folkloru” w węgierskiej „Biblii wiejskiej. Ludowych opowiadaniach węgierskich pochodzenia biblijnego” („parabiblijnych”) Ilony Nagy (1985). F. Badalanowa-Geller: bułgarska biblia ludowa na pograniczu z islamem; koncepcja hipertekstu, ur-tekstu. M. Zowczak, „Biblia ludowa. Interpretacja wątków biblijnych w kulturze ludowej” (2000): kultura religijna i apokryf jako terminy analizy lokalnych interpretacji przekazu biblijnego; nierozdzielność dwóch Przymierzy w biblii ludowej. O. Belova: „«Narodnaja Biblija»: Vostocznoslovjanskije etnologiczeskije legendy” (2004) – porządek strukturalny według Biblii kanonicznej.

3. Struktura Biblii a biblia ludowa. Czas

Żydowskie legendy i apokryfy jako źródła biblii ludowej; opracowania i ich autorzy. Midrasz, hagada, Hagada Paschalna. Chronologia biblijna a porządek symboliczny biblii ludowej. Typologia biblijna i Biblia pauperum. Ich efekt: kontaminacje tekstów ST i NT; przykłady. Konstrukcja czasu i przestrzeni w biblii ludowej: trzy epoki i przemiana światów. Średniowieczna koncepcja dziejów Joachima z Fiore: trójdzielność i ewolucja. Cykliczność i linearność czasu w biblii ludowej: przemiana i marnienie światów; kataklizmy jako cezury między nimi. Schematy historii stworzenia. Przenikanie się symboliki początku i końca (czasu, przestrzeni, życia ludzkiego) jako efekt cyklicznej koncepcji czasu.

4. Struktura dramatyczna biblii ludowej

Mit a apokryf. Kosmogonia schrystianizowana. Interpretacje Trójcy Św. i relacji między jej Osobami. Schematy historii stworzenia lub współtworzenia świata; jego zepsucie i grzech. Meta-struktury biblii ludowej wyznaczane dziejami Adama i Jezusa; Ewy i Marii; Drzewa grzechu / śmierci i Drzewa życia / krzyża. Oś dramatyczna: zmagania Boga z Diabłem – dwóch demiurgów; współtworzenie świata; umowa / konflikt między Bogiem / Jezusem a Diabłem / Szatanem. Komiczne (diabelskie) naśladownictwo. Interpretacje grzechu pierworodnego; zewnętrzny charakter zła. Zstąpienie Jezusa do piekieł (apokryficzna „Ewangelia Nikodema”) i skowanie Szatana. Cykliczność i ciągłość w ludowych wierzeniach o duszy.

5. Kult maryjny i znaczenie pośrednictwa

Idea pośrednictwa w Biblii i postacie jej reprezentantów; judaizm a chrześcijaństwo. Chrystus jedynym Pośrednikiem między Bogiem a ludźmi; pośrednictwo Marii jako „pośrednictwo w Chrystusie” (compassio, corredemptio). Matka Zbawiciela w strukturze polskich wierzeń ludowych: Córka Boga (np. w „Krakowskiem” Oskara Kolberga) w kontekście ikonografii chrześcijańskiej. Opiekunka i Orędowniczka, „Panienka z dworu”(?) Obrazy i święta maryjne modelują relacje społeczne i łączą się z cyklem wegetacyjnym (podwójne nazwy świąt). Semantyka paraleliczna (Czesław Hernas). Interpretacje kultu maryjnego w polskich pracach socjo- i antropologicznych. Popularne przedstawienia maryjne: ikonografia i modlitwy ludowe. Średniowieczne źródła Pasji Marii w biblii ludowej; Pietà corpusculum.

6. O mitologiach patriarchalnych, czyli women jokes

Dwa biblijne opisy stworzenia kobiety. Interpretacje grzechu pierworodnego w tradycjach żydowskiej i chrześcijańskiej; I List św. Pawła do Koryntian (11, 8–9). Apokryficzne modele kobiecości jako patriarchalne stereotypy wiedzy potocznej. Człowiek i kobieta. Alienacja kobiet i feminizacja Obcego. Nieczystość kobiety. Zapach. Anegdoty o pochodzeniu i zróżnicowaniu kobiet: mityczne rodowody. Ewa, Norea, Adit. Zepsute /gorsze stworzenie. Męskie czyli duchowe, żeńskie czyli cielesne. Rozdwojona kobiecość: Maria jako nowa Ewa.

7. Rodowody odmieńców i czarowników

Mitologia obcego. Nieudane / zepsute stworzenie. Studia mitologii słowiańskiej Ryszarda Tomickiego. Nieprawe pochodzenie Kaina. Cyrograf Adama. Kain i Cham jako protoplaści zabójców, samobójców, złoczyńców i czarowników (obcych) w apokryfach i wierzeniach ludowych. Schematy odkrycia / ukrycia w narracjach o naruszeniu porządku i karze za nie. Pesach, przejście przez Morze Czerwone; faraony, czyli Cyganie; faraony – syreny.

8. Żydzi. Mit ofiary

Judaizm jako anty-chrześcijaństwo: modelowa genealogia Obcych. Cechy zwierzęce. Zapach. Mechanizm klątwy: wieczny, dziedziczny charakter zła. Nieuchronność przeznaczenia. Wiara w magiczną / mechaniczną moc słowa. Magia chrześcijańska anty-religią; Żydzi jako czarownicy. Pierwszy naród na świecie, naród wybrany, nasi przodkowie (jesteśmy z tych Żydów, co się ochrzcili). Święci i przeklęci: sami się przeklęli. Żyd wieczny tułacz. Mitologia Pesach (żydowskiej Wielkanocy) i antysemicki stereotyp. Mit krwawej ofiary jako projekcja chrześcijańskich praktyk magicznych; święta żydowskie jako przekręcone chrześcijańskie. Prześmiewcze praktyki święta Purim a topos Naigrawania w Pasji Chrystusa. Haman z Ks. Estery jako ofiara: domniemane analogie pasyjne. Mitologizowanie pamięci Zagłady.

9. Soteriologia ludowa. Symbole communitas

Rodowód własny: my, naród wybrany (z tych Żydów, co się ochrzcili). Genealogie, cuda negatywne i pozytywne / kara i łaska Boża. Kategoria communitas (Victor Turner), jej modelujące znaczenie społeczne i religijne (antystruktura, zawieszenie opozycji, nadporządek, harmonia, egalitaryzm, spontaniczność działań). Idealny stan społeczny wywołany kontaktem z sacrum jako źródło tożsamości świętej wspólnoty. Wrażliwość mirakularna (Jacek Olędzki). Cuda jako symbole communitas. Nakładanie się symboliki chrześcijańskiej na popularne, świeckie teksty (kontrafaktura) wzmacnia ekspresję odpowiadającą doświadczeniu religijnemu (Czesław Hernas). Symbole communitas na przykładzie Wcielenia – narodzin Boga w kolędach i rytuałach (zatrzymanie świata – stasis, cisza, światło, analogie symboliki narodzin i śmierci; symbole wegetacyjne: różdżka Aarona i Drzewo krzyża; hołd stworzenia). Modelowanie rytuałów rodzinnych przez święty precedens. Woda/wino/krew w okresie Godów: ukryta symbolika Eucharystii. Chrzest ustanawia tożsamość. Chrzest Chrystusa w Jordanie i zamowa od upływu krwi.

10. Wędrówki Boga po ziemi

Bóg chodzi po ziemi: podwójna perspektywa czasowa początku świata i Ewangelii (dwóch początków). Odejście Boga od ludzi i oddzielenie nieba od ziemi: zmniejszenie kłosów. Zbawiciel autorem przemian – nowego świata. Obraz wędrownego Starca – Dziada. Pan życia – zdrowia i urodzaju. Sakralizacja dziadów i wędrownych sekt. Legitymizacja norm społecznych: cudowne nagrody i kary w narracjach o wędrówkach Boga po ziemi. Zasada odpłaty. Apoteoza ubóstwa. Etiologie i etymologie ludowe u źródeł „zdrowego rozsądku”. Uzdrowiciel i zamowy. Towarzysz Pana Boga: diabeł / św. Piotr / Żyd. Inwersja techniką wyrazu sacrum. Teodycea. „Boska ekonomia” i „dziwne sądy boże".

11. Rehabilitacja Judasza albo uroki inwersji

Kultura ludowa a kultura popularna. Model religijności ludowej polskiej wsi na przełomie XIX i XX w. w literaturze socjo- i etnologicznej (W. Thomas, F. Znaniecki; S. Czarnowski; L. Stomma; R. Tomicki), ograniczony do katolicyzmu, wskazywał jego przerysowane cechy (sensualizm, rytualizm, utylitaryzm, brak odniesienia do etyki życia codziennego). Przyczyny odrzucenia pojęcia „kultura ludowa” we współczesnej antropologii: sztucznie homogenizowana, bezczasowa konstrukcja polityczna, efekt projekcji elit. Przykłady zmian w kulturze religijnej w kontekście nowych mediów. Nowe sposoby przekazu biblijnego: transmediatio. „Film biblijny” jako gatunek. Przełomowe znaczenie „Pasji” Mela Gibsona (2004), wprowadzające Biblię do kultury popularnej; przedsoborowe akcenty filmu. Biblia jako widowisko: popularność współczesnych misteriów pasyjnych. Apokryficzna Ewangelia według Judasza (gnostycki manuskrypt z III w.) w kontr-dyskursie. Międzynarodowa promocja apokryfu. „Alternatywna historia chrześcijaństwa”: inwersja wartości, dekonstrukcja tradycji chrześcijańskiej. Judasz i judaszki w biblii ludowej a Judasz – bohater kultury popularnej. Zbieżność kampanii promocyjnej apokryfu z polskim dyskursem o zdradzie w kontekście lustracji. Kulturowe zyski i straty.

12. Powrót Lilit. Kobieta transgeniczna w apokryfach

Nowy wymiar obcości w popularnych demonologiach: hybrydowi bohaterowie – postacie transgeniczne. Biblijne i apokryficzne legitymizacje postaci granicznych. Współczesne patronaty Lilit (środowiska feministyczne, sanguinarianie, zespoły rockowe, call-girls). Historia Lilit w tradycji judeochrześcijańskiej. Średniowieczny Alfabet Ben-Sira (Syracha) – apokryf czy pastisz? Patriarchalna relacja podległości w języku ciała. Cechy demoniczne Lilit. Rytuały ochronne jako kontekst jej historii. Lilit i Ewa w tradycji żydowskiej a Ewa i Maria – w chrześcijańskiej. Metamorfozy Lilit i jej lokalne awatary, żeńskie demony. Lilit, królowa Saby i Sybilla w legendach o królu Salomonie. Relief „Królowa nocy” jako rzekomy wizerunek Lilit.