Katastrofa Nietzschego w Turynie

ogólnouniwersyteckie

Zajęcia dotyczą ostatniego aktywnego okresu Friedricha Nietzschego, który przypada na miesiące od kwietnia 1888 roku do pierwszych dni stycznia 1889, kiedy filozof przebywał w stolicy Piemontu, Turynie. Okres ten był brzemienny w zwiastuny tytułowej „katastrofy”, czyli popadnięcia filozofa w obłęd. Prześledzenie tego czasu wymaga pochylenia się nad zagadnieniami, nad którymi pracował wówczas Nietzsche. Zostaną one wyłonione z lektury pism (z naciskiem na jego ostateczny obrachunek z Richardem Wagnerem), które filozof przygotował w Turynie oraz z korespondencji z Georgiem Brandesem i Augustem Strindbergiem. Ukażemy postępującą chorobę Nietzschego na tle schyłku XIX wieku w Zachodniej Europie, która to, swoją drogą, również „chorowała”: na antysemityzm, militaryzm, nacjonalizm i nihilizm.

Proponowanym zajęciom przyświeca filozofia badania przeszłości w ujęciu mikrohistorycznym. Będziemy się starać dokonywać opisu jednostkowej sytuacji Friedricha Nietzschego w okresie od kwietnia 1888 roku do stycznia 1889 roku, zaznaczając analogie między jego kondycją a kondycją kulturową epoki. Autor najważniejszego na ten temat opracowania, Anacleto Verrecchia, dokonał godnej podziwu kwerendy obejmującej prace naukowe, dokumentację medyczną, prasę epoki, którą uzupełniał wywiadami z potomkami świadków pobytu Nietzschego w Turynie, aby ustalić fakty o ostatnim twórczym okresie Nietzschego i walczyć z narosłą na nim legendą „obłąkanego filozofa”, który na piazza Carlo Alberto w Turynie w porywie litości objął batożonego przez woźnicę konia. Verrecchia wskazał na całą serię nadużyć i złych praktyk, które doprowadziły do powielania informacji jedynie po części prawdziwych. Czy możliwe jest dotarcie do prawdy o wydarzeniach, które pokryła już patyna czasu, zapomnienia, a także celowych konfabulacji i wypaczeń? Komu zależało na alternatywnej wersji faktów i dlaczego?

Na zajęciach wzbogacimy pracę Verrecchi o autorski wybór zagadnień, które uzupełniają obraz katastrofy, gdyż szkicują jej polityczne i filozoficzne tło. W tym celu przyglądać się będziemy intymnym, filigranowym scenom z życia Nietzschego, który to był w Turynie zawieszony między postępującą maniakalną egzaltacją (widoczną i pęczniejącą w pismach pamfletowych z okresu, np. Przypadek Wagnera oraz listach i notatkach) a poczuciem dojmującej samotności i przeświadczeniem, że jego fundamentalne założenia (jak na przykład „przewartościowanie wszystkich wartości”) są dalece niezrozumiane i nie przystają do mentalności stadnej epoki, która to przecież już wówczas parła do konfliktu zbrojnego, była silnie nacjonalizująca i pseudonaukowa (weźmy choćby fizjonomikę czy eugenikę jako paranaukowe podstawy dla wzbierającej fali antysemityzmu).

W okresie turyńskim Nietzsche zacieśnił związki z Augustem Strindbergiem, z którym odczuwał rodzaj powinowactwa myślowego. Ostatecznie rozprawił się również ze swoim dawnym mistrzem, Richardem Wagnerem (Przypadek Wagnera), którego uważał zresztą za „problem fizjologiczny”. Przez pryzmat wybranych tekstów Strindberga oraz wyjątkowo wówczas popularnej w Europie muzyki Wagnera i samej jego legendarnej już wtedy biografii, a także jego postulatów twórczych, przyjrzymy się, co Nietzsche pojmuje jako główne zagrożenie dla woli życia i jaką osobiście chce odegrać w tej sytuacji rolę. Zajmuje go „wielka polityka” (wyraża wyjątkowo niepochlebne opinie o wpływie polityki Bismarcka, Wilhelma II i o całym projekcie „Trójprzymierza”) i pisze Ecce homo, które – jego zdaniem – rozłupie historię ludzkości na dwie części.

Na zajęciach pochylimy się również nad zagadnieniem tabuizowania choroby psychicznej, która to pojmowana była wówczas jako rodzaj wstydliwej tajemnicy rodzinnej wymagającej należytej ochrony. Pokażemy również, jak na niemej (i pełnej przekłamań) tragedii Nietzschego, który przecież przeżyje jeszcze 11 lat druzgocącej ciało i ducha choroby, zbudowano imperium Archiwum Nietzschego w Weimarze, ten ośrodek wypaczeń jego filozofii. Wyeksponujemy w tym kontekście wysiłek twórczy Giorgia Collego i Mazzina Montinariego, którzy doprowadzili do ogłoszenia drukiem rzetelnego wydania krytycznego dzieł wszystkich Nietzschego będących po dziś dzień podstawą badań nad jego myślą. Krótko mówiąc, pokażemy, jak Nietzsche zamilkł w Turynie, ale również tu, we Włoszech, po II wojnie światowej odrodził się w języku włoskim.

G. Colli, Po Nietzschem, Kraków 1994.

F. Nietzsche, Antychryst, Kraków 2020.

F. Nietzsche, Ecce homo. Jak się staje, czym się jest, Warszawa 2009.

F. Nietzsche, Listy, Kraków 1994.

F. Nietzsche, Notatki z lat 1887-1889, Łódź 2013.

F. Nietzsche, Przypadek Wagnera: problem muzykanta, „Nowa Krytyka” nr 15 (2003), s. 7-28.

F. Nietzsche, Pisma pozostałe, Warszawa 2009.

F. Nietzsche, Z genealogii moralności, Kraków 2011.

M. Montinari, Che cosa ha detto Nietzsche, Milano 1999.

F. Overbeck, Nietzsche, Gdańsk 2008.

A. Strindberg, Historie małżeńskie, Warszawa 2006.

A. Verrecchia, La catastrofe di Nietzsche a Torino, Torino 1978.

R. Wagner, Das Judenthum in der Musik, Lepizig 1869.

Te zajęcia sprawiają, że absolwent zdobędzie wiedzę i rozumienie dotyczące podstawowych kategorii nauk humanistycznych oraz ich roli w kulturze (K_W01); ponadto, absolwent dowie się o podstawowych kierunkach myśli filozoficznej (K_W06).

W zakresie umiejętności, absolwent będzie w stanie poddawać analizie teksty naukowe oraz artystyczne (K_U02, K_U03), posługując się narzędziami badawczymi, jakimi są analiza mikrohistoryczna oraz dzieje pojęć filozoficznych.

W zakresie kompetencji społecznych, absolwent będzie gotów do poznawania nowych metod badawczych (K_K03).

Obecność i aktywność na zajęciach oraz egzamin. Egzamin ustny bierze pod uwagę organizację odpowiedzi, zdolność powiązania tematów pod kątem procesów historycznych, znajomość omawianych tekstów.

Dopuszczalna liczba nieobecności podlegającą usprawiedliwieniu: 2.