Romantyzm, rewolucja, Schelling – polska filozofia spekulatywna u progu Wiosny Ludów (V)

seminaria monograficzne

Dziesięciolecie poprzedzające Wiosnę Ludów jest okresem wyjątkowego, szczególnie intensywnego wzrostu w dziejach polskiej myśli filozoficznej, stanowiącego trwałe źródło inspiracji dla późniejszych pokoleń. Formułowane wówczas projekty systemowe autorstwa Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego należy rozpatrywać z jednej strony w kontekście idealizmu niemieckiego oraz poglądów lewicy heglowskiej, z drugiej zaś strony – w kontekstach historycznych i politycznych epoki, w której zostały sformułowane, rozciągającej się między powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów. W pierwszej części zajęć uwaga uczestników będzie skoncentrowana na tych systemach filozoficznych i koncepcjach sformułowanych w myśli niemieckiej, które stanowiły istotny punkt odniesienia dla filozofii polskiej okresu międzypowstaniowego. Drugą część zajęć poświęcimy wspólnej lekturze najistotniejszych dzieł Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego.

Dziesięciolecie poprzedzające Wiosnę Ludów jest okresem wyjątkowego, szczególnie intensywnego wzrostu w dziejach polskiej myśli filozoficznej, stanowiącego trwałe źródło inspiracji dla późniejszych pokoleń twórców filozofii polskiej. Formułowane wówczas projekty systemowe autorstwa Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego należy rozpatrywać z jednej strony w kontekście idealizmu niemieckiego oraz poglądów lewicy heglowskiej, z drugiej zaś strony – w kontekstach historycznych i politycznych epoki, w której zostały sformułowane, rozciągającej się między powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów. W pierwszej części zajęć uwaga uczestników będzie skoncentrowana na tych systemach filozoficznych i koncepcjach sformułowanych w myśli niemieckiej, które stanowiły istotny punkt odniesienia dla wymienionych przedstawicieli filozofii polskiej okresu międzypowstaniowego. Drugą część zajęć poświęcimy wspólnej lekturze najistotniejszych dzieł Trentowskiego, Libelta i Cieszkowskiego, koncentrując się przede wszystkim na zagadnienia z zakresu filozofii polityki. Podczas zajęć będziemy także nawiązywali do najważniejszych przykładów późniejszej recepcji idei sformułowanych zarówno w klasycznej filozofii niemieckiej, jak i w polskiej filozofii lat czterdziestych XIX wieku. Na podkreślenie zasługuje fakt, że zagadnienia omawiane podczas czterech wcześniejszych lat, w których odbywały się seminaria, nie będą powtarzane w piątym roku, który w związku z tym będzie tworzył autonomiczną i odrębną całość.

Lata 30ste i 40ste XIX wieku są momentem rozkwitu filozofii polskiej. Występują wówczas trzej samodzielni filozofowie – Bronisław Trentowski, Karol Libelt i August Cieszkowski, przedstawiający własne projekty systemowe. Równolegle, w kręgach emigracji paryskiej, formułowane są radykalne diagnozy dotyczące natury polskości (Mochnacki, Lelewel), rewolucyjne programy społeczne (Towarzystwo Demokratyczne Polskie, Gromady Ludu Polskiego) i wreszcie – głębokie rozpoznania kryzysu i możliwego odrodzenia chrześcijaństwa (Mickiewicz, Słowacki, Krasiński).

Ten rozkwit nie jest przypadkowy. Najważniejsi ówcześni filozofowie – nie tylko polscy – żyją w poczuciu, że świat, w którym się wychowali, właśnie się rozpada; i trzeba na ten rozpad znaleźć jakąś polityczną, filozoficzną i religijną odpowiedź. Niemcy i Francuzi widzą niestabilność porządku Wiedeńskiego i pierwsze zwiastuny nadchodzącej rewolucji. Polacy doświadczyli właśnie ostatecznego upadku Królestwa Polskiego, zlikwidowanego przez Rosjan po klęsce powstania, i oczekują przyszłej, zwycięskiej, insurekcji. Kryzys nie dotyczy jednak tylko wymiaru politycznego i społecznego, lecz także – a nawet przede wszystkim – porządku duchowego. Wszyscy filozofowie polscy tamtego okresu mają poczucie kryzysu chrześcijaństwa i całej kultury tradycyjnej, i na różne sposoby szukają dróg wyjścia z tego kryzysu. Ich odpowiedzi są zaskakująco radykalne – Trentowski na przykład domaga się powrotu do archaicznej religii Słowian.

Wszystkie te odpowiedzi są jednak przede wszystkim odpowiedziami filozoficznymi. Mają kształt systemów spekulatywnych, skonstruowanych w duchu Schellinga i Hegla. Jeśli więc – a tak się wydaje – lata 30ste i 40ste XIX stulecia są chwilą, w której wyłania się nasza epoka, momentem emergencji języków i problemów nowoczesności, wobec tego tamte odpowiedzi, przez swą ogólność i abstrakcyjność właśnie, wciąż mogą być dla nas inspirujące.

Chcemy zatem przeczytać polską filozofię epoki rewolucyjnej – obejmującej okres pomiędzy powstaniem listopadowym i rewolucją lipcową a Wiosną Ludów – w porządku naraz historycznym (omawiając faktyczny porządek jej powstawania) i systematycznym (konfrontując ją z podstawowymi pytaniami filozofii i naszą aktualną wiedzą).

Szczególnie interesującym nas zagadnieniem będzie umieszczenie polskiej refleksji filozoficzno-politycznej tego okresu na osi realizm polityczny – romantyzm/idealizm polityczny. Ponadto, seminarium będzie otwarte na własne projekty jego uczestników, związane z ogólną ramą cyklu, tj. filozofią spekulatywną, filozofią XIX wieku, tradycjami niemiecką i polską, systematycznymi lub całościowymi projektami opisu lub przemiany świata.

1. Arendt H., Wykłady o filozofii politycznej Kanta, przeł. R. Kuczyński, M. Moskalewicz, Warszawa 2012.

2. Bauer, B. i in., antologia tekstów lewicy heglowskiej, w: “Kronos” 3/2022.

3. Bocheński, Adolf, Między Niemcami a Rosją, wiele wydań.

4. Bocheński, Aleksander, Dzieje głupoty w Polsce, wiele wydań.

5. Cieszkowski, A., O skojarzeniu dążeń i prac umysłowych w Wielkim Księstwie Poznańskim, Poznań 1843.

6. Cieszkowski, A., Ojcze nasz, t. 1–4 (wol. 1-2), oprac. S. Mazurek, Warszawa 2022.

7. Fichte J.G., Zamknięte państwo handlowe i inne pisma, przeł. P. Dybel i inni, Warszawa 1996.

8. Hegel, G.W.F., Fenomenologia ducha, przeł. Ś.F. Nowicki, Warszawa 2002.

9. Hegel, G.W.F., Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman, Warszawa 1969.

10. Hoene-Wroński, J.M., Wybór tekstów, w: A. Sikora, Hoene-Wroński, Warszawa 1995.

11. Libelt, K., O miłości ojczyzny, wiele wydań.

12. Libelt, K., Samowładztwo rozumu i objawy filozofii słowiańskiej, Warszawa 1967.

13. Mickiewicz, A., Dzieła, t. VIII–XI: Literatura słowiańska. Kurs I–IV, Warszawa 1997–1998.

14. Mickiewicz A., Księgi narodu polskiego, wiele wydań.

15. Mochnacki, M., O duchu i źródłach poezji w Polszcze; O literaturze polskiej w wieku XIX; O rewolucji w Niemczech, w: M. Mochnacki, Poezja i czyn. Wybór pism, Warszawa 1987.

16. Naumann, F., Mitteleuropa, przeł. K. Markiewicz, Warszawa 2022.

17. Rzewuski, H., Wędrówki umysłowe. Mieszaniny obyczajowe, Kraków 2010.

18. Rzymowski, W., Roman Dmowski - czciciel djabła, Warszawa 1932.

19. Schelling, F.W. von, Filozoficzne badania nad istotą ludzkiej wolności i sprawami z tym związanymi, przeł. B. Baran, Kraków 2003.

20. Schelling, F.W. von, Historyczno-krytyczne wprowadzenie do filozofii mitologii, przeł. W. Rymkiewicz, w: „Kronos” 1–2/2009.

21. Trentowski, B., O wyjarzmieniu Ojczyzny, Paryż 1845.

22. Trentowski, B., Stosunek filozofii do cybernetyki oraz wybór pism filozoficznych z lat 1842–1845, Warszawa 1974.

23. Trentowski, B., Wizerunki duszy narodowej z końca ostatniego stulecia, Paryż 1847.

24. „Wskrzesić Polskę, zbawić świat”: antologia chrześcijańskiej myśli społeczno-radykalnej 1831–1864, red. D. Kalbarczyk, Warszawa 1981.

Nabyta wiedza:

- student/studentka ma uporządkowaną wiedzę na temat kluczowych zagadnień dotyczących filozofii Fichtego, Hegla i Schellinga oraz najważniejszych zjawisk występujących w filozofii niemieckiej i polskiej w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku;

- student/studentka zna teksty, które odegrały szczególnie istotną rolę w rozwoju idealizmu niemieckiego, lewicy heglowskiej oraz polskiej filozofii spekulatywnej okresu międzypowstaniowego.

Nabyte umiejętności:

- student/studentka potrafi analizować teksty filozoficzne;

- student/studentka potrafi prowadzić dyskusję na tematy filozoficzne i wykorzystuje podczas niej wiedzę dotyczącą idealizmu niemieckiego oraz dziejów filozofii polskiej i niemieckiej w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku;

- student/studentka wykrywa zależności między kształtowaniem się idei filozoficznych a procesami społecznymi i kulturowymi.

Nabyte kompetencje społeczne:

- student/studentka wykorzystuje w rozmowie strategie argumentacyjne poznane dzięki analizie tekstów filozoficznych;

- student/studentka ma świadomość znaczenia refleksji humanistycznej i filozoficznej dla formowania się więzi i wyobrażeń społecznych.

Ocena zostanie wystawiona na podstawie aktywności podczas zajęć oraz przygotowanego referatu lub pracy zaliczeniowej na temat związany z problematyką seminarium i ustalony z prowadzącymi.

Dopuszczalna liczba nieobecności podlegających usprawiedliwieniu: 2 w semestrze.