Basen Bałtyku w czasach Germanów późnej epoki żelaza i Wikingów

uzupełniające

Założeniem zajęć jest zapoznanie studentów z przemianami kulturowymi i

osadniczymi w basenie Bałtyku, ze szczególnym uwzględnieniem wysp

bałtyckich (Gotlandia, Olandia i Bornholm) w epoce żelaza i we wczesnym

średniowieczu

w sali

Zajęcia mają na celu omówienie najciekawszych fenomenów związanych z

osadnictwem, obrzędowością pogrzebową oraz zachowaniami rytualnymi

społeczności zamieszkującej basen Bałtyku, ze szczególnym uwzględnieniem

wysp bałtyckie (Gotlandia, Olandia i Bornholm) w okresie wpływów

rzymskich, wędrówek ludów i we wczesnym średniowieczu (I‒XI w. n.e.).

Przedstawione zostaną: osadnictwo, zróżnicowany obrządek pogrzebowy

kultur skandynawskich epoki żelaza i okresu wikińskiego. Źródła sepulkralne

będą punktem wyjścia do dalszych dyskusji nad dalekosiężnymi kontaktami

oraz nad zróżnicowaniem społecznym lokalnych społeczności.

Zajęcia mają na celu omówienie najciekawszych zjawisk związanych z

osadnictwem, obrzędowością pogrzebową oraz zachowaniami rytualnymi

społeczności zamieszkujących Basen Bałtyku, w tym północną Polskę,

południową Skandynawię, w okresie wpływów rzymskich, wędrówek ludów

oraz we wczesnym średniowieczu (I‒XI w. n.e.). Szczególną uwagę

poświęcimy wyspom bałtyckim: Gotlandii, Olandii i Bornholmowi.

Zakres tematyczny:

 Pomorze:

o Analiza osadnictwa na Pomorzu w okresie wpływów

rzymskich, kiedy to obszar ten zamieszkiwały społeczności

kultury wielbarskiej.

o Przemiany demograficzne i kulturowe w późnym okresie

wędrówek ludów, w tym osiedlenie się niewielkich grup

przybyszów ze Skandynawii.

o Początki osadnictwa słowiańskiego od VII w. oraz rozwój

kultury Słowian aż do momentu, kiedy Pomorze stało się

obszarem rywalizacji władców pierwszej monarchii Piastów.

o Obrządek pogrzebowy kultury wielbarskiej: obecność

konstrukcji naziemnych na cmentarzyskach (kręgi kamienne,

kurhany), zróżnicowane formy pochówków (ciałopalne i

inhumacyjne różnych typów).

o Przemiany w obrządku pogrzebowym Słowian: ewolucja od

ciałopalenia do powszechnej inhumacji na przestrzeni kilku

stuleci.

o Analiza źródeł sepulkralnych jako punktu wyjścia do dyskusji

nad kontaktami oraz zróżnicowaniem społecznym lokalnych

społeczności.

 Południowa Skandynawia i wyspy bałtyckie (Gotlandia, Olandia,

Bornholm):

o Archeologia Skandynawii późnej epoki żelaza i epoki

wikingów z perspektywy wysp bałtyckich.

o Charakterystyka osadnictwa oraz zróżnicowanego obrządku

pogrzebowego kultur skandynawskich.

o Dalekosiężne kontakty oraz struktura społeczna społeczności

zamieszkujących wyspy.

o Prezentacja kluczowych stanowisk archeologicznych

(cmentarzyska, fortyfikacje, budowle sakralne), z których wiele

pełni obecnie funkcję rezerwatów archeologicznych.

Cel zajęć:

 Przybliżenie specyfiki archeologii Basenu Bałtyku w kontekście

osadnictwa, obrzędowości pogrzebowej oraz zachowań rytualnych.

 Omówienie fenomenów kulturowych społeczności germańskich,

skandynawskich oraz słowiańskich na podstawie źródeł

archeologicznych.

 Wspólna analiza zróżnicowania społecznego i kontaktów

międzykulturowych na przestrzeni wieków.\

 Opcjonalny objazd rowerowy po Olandii, umożliwiający

uczestnikom bezpośredni kontakt z wybranymi stanowiskami

archeologicznymi.

Gotlandia:

O. Almgren, B. Nerman, Die ältere Eisenzeit Gotlands, Stockholm 1923.

E. Nylén, U. Lund Hansen, P.  Manneke, The Havor Hoard. The Gold – The

Bronzes – The Fort. Kungl. Vitterhets Historie och Antikvitets Akademiens

Handlingar, Antikvariska serien 46, Stockholm 2005.

M. Stenberger, O. Klindt-Jensen, Vallhagar: A Migration Period settlement on

Gotland, Sweden, Copenhagen 1955.

L. Thunmark-Nylén, Die Wikingerzeit Gotlands, t. 1-4.

S. Oehlr 2020. Pagan Stones in Christian Churches. Medieval views on the

past (the example of Gotland Sweden), Quaestiones Medii Aevi Novae 2019,

69-95.

S. Oehlr 2019, Re-Interpretations of Gotlandic Picture Stones Based on the

Reflectance Transformation Imaging Method (RTI): Some Examples, w:

Wikström af Edholm, K., Jackson Rova, P., Nordberg, A., Sundqvist, O. &

Zachrisson, T. (eds.) Myth, Materiality, and Lived Religion: In Merovingian

and Viking Scandinavia, 141-189.

M. Topplak 2016, Das wikingerzeitliche Gräberfeld von Kopparsvik. Studien

zu neuen Konzepten sozialer Identitäten am Übergang zum christlichen

Mittelalter, Tübingen.

T. Gannholm 2015. The Gotlandic merchant republic and its medieval

churches.

Hansson, M. (2022). The Medieval Towers on the Island of Gotland.

Lund Archaeological Review,26-27, 63-80

D. Carlsson 2004. ‘Ridanæs’: A Viking Age Port of Trade at fröjel, Gotland.

arlsson, D. 1991. Harbours and trading places on Gotland AD 600-1100. In,

Aspects og Maritime

Scandinavia AD 200-1200. Proceedings of the Nordic Seminar on Maritime

Aspects of Archaeology, Roskilde, 3th-5th March,

1989. Editor Ole Crumlin-Pedersen. Roskilde 1991.Carlsson, D. 1986.

Kontinuitet och förändring. Gotlandsgården under förhistorisk tid och

medeltid. Ymer.

Viking-Age Trade: Silver, Slaves and Gotland. Ed. Jacek Gruszczyński,

Marek Jankowiak and Jonathan Shepard. London-New York 2022.

Olandia:

E. Hagberg, The Archaeology of Skedemosse 1. The Excavations and the

Finds of an Öland Fen, Sweden, Stockholm 1967.

Ölands järnålders-gravfält, tomy 1‒4 (1987‒2001).

Alfsdotter, C., Papmehl-Dufay, L & Victor, H. 2018. A moment frozen in

time: evidence of a late fifth-century massacre at Sandby borg. Antiquity

Vol. 92, nr 362, pp.421–436.

Alfsdotter, C., & Kjellström, A. 2019. The mass killing at Sandby borg:

Interpersonal violence and the demography of the dead. European Journal of

Archaeology Vol. 22, nr 2, pp. 210–231.

Borg, K., Näsman, u. and Wegraeus, E. 1976. Eketorp. Fortification and

Settlement on Öland/Sweden. The Monument. Stockholm.

A. Viberg, 2015, The Big Five. Mapping the subsurface of Iron Age forts on

the Island of Öland, Sweden Archaeologia Polona Vol. 53, 521-525.

Viberg, A., Victor, H., Fischer, S., Lidén, K. and Andrén, A. 2014. The

ringfort by the sea: Archaeological geophysical prospection and excavations at

Sandby borg (Öland). Archäologisches Korrespondenzblatt 44: 413-428.

T. Zachrisson, Öland during the Late Iron Age and Early Middle Ages

(550–1200 AD): a donkey between two strips of hay, Relations and Runes:

The Baltic Islands and Their Interactions During the Late Iron Age and Early

Middle Ages / [ed] Laila Kitzler Åhfeldt, Charlotte Hedenstierna-Jonson, Per

Widerström Ben Raffield, Visby: Riksantikvarieämbetet, 2020, p. 107-126

Jan-Henrik Fallgren & John Ljungkvist (2016) The Ritual Use of Brooches

inEarly Medieval Forts on Öland, Sweden, European Journal of Archaeology,

19:4, 681-703.

D. Price, H. Wilhelmson, Migration and integration on the. Baltic Island of

Öland during the Iron. Age. Journal of Archaeological Science: Reports 12

(2017), pp. 183-196.

Bornholm:

Ch. Adamsen (ed.);Sorte Muld: Wealth, Power and Religion at an Iron Age

Central Settlement on Bornholm, Ronne 2009.

M. Naum 2009. Homelands lost and gained: Slavic migration and settlement

on Bornholm in the early Middle Ages

Pomorze:

J. Andrzejowski (red.), OKRUCH ZŁOTA W POPIELE OGNISKA…

Starożytne nekropole w Czarnówku i ich tajemnice. A FLECK OF GOLD IN

THE ASHES… Mysteries of the Prehistoric Cemeteries at Czarnówko,

Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Popularis 1, Lębork- Warszawa

2014.

M. Dulinicz Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej,

Warszawa 2001.

M. Mączyńska, Der frühvölkerwanderungszeitliche Hortfund aus Łubiana,

Kreis Kościerzyna (Pommern), „Bericht der Römisch-Germanischen

Kommission“ 90, 2011 (2009), 7–482.

M. Mączyńska, Badania stanowisk bagiennych przy cmentarzysku kultury

wielbarskiej w Babim Dole-Borczu, pow. Kartuzy, [w:] M. Fudziński, H.

Paner (red.), Kontakty ponadregionalne kultury wielbarskiej. Przemiany

kulturowe w okresie wpływów rzymskich na Pomorzu, Gdańsk 2015, 43–50.

M. Mączyńska, A. Urbaniak, Babi Dół-Borcz, pow. Kartuzy, stan. 2. Badania

cmentarzyska z okresu rzymskiego w latach 1993-2003, Acta Universitatis

Lodziensis, „Folia Archaeologica” 25, 2007, 25–52.

M. Rębkowski, Jak powstało Pomorze? Studium tworzenia państwowości we

wczesnym średniowieczu, Warszawa 2020.

J. Schuster, Przybysze ze Skandynawii – małe cmentarzysko z okresu

wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5.

Cmentarzysko z późnej starożytności na Pomorzu, cz. 1. Monumenta

Archaeologica Barbarica, Series Gemina 5, Lębork, Warszawa 2015, 15-42.

J. Schuster, Czarnówko, stan. 5. Osiem grobów okazałych – narodziny

nowych elit w II wieku po Chr. w basenie Morza Bałtyckiego, Monumenta

Archaeologica Barbarica, Series Gemina VIII, Lębork-Warszawa 2018. A.

Strobin, Pochówek w kłodzie z zapinkami oczkowatymi serii pruskiej na

cmentarzysku kultury wielbarskiej w Brzynie, pow. pucki, [w:] J.

Andrzejowski (red.), In medio Poloniae barbaricae : Agnieszka Urbaniak in

memoriam, Monumenta Archaeologica Barbarica. Series Gemina 3, Warszawa

2014, 223-232.

A. Strobin, H. Machajewski, Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w

Brzynie, pow. pucki, stanowisko 7. Ze studiów nad okresem wędrówek ludów

na Pomorzu Wschodnim, [w:] J. Andrzejowski et al. (red), ORBIS

BARBARORUM. STUDIA AD ARCHAEOLOGIAM GERMANORUM ET

BALTORUM TEMPORIBUS IMPERII ROMANI PERTINENTIA

ADALBERTO NOWAKOWSKI DEDICATA, Monumenta Archaeologica

Barbarica, Series Gemina VI, Warszawa-Schleswig 2017, 549-574.

S. Wadyl, Wczesnośrednowieczne cmentarzysko w Czarnówku, [w:] J.

Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzysko z późnej

starożytności na Pomorzu, cz. 1. Monumenta Archaeologica Barbarica, Series

Gemina 5, Lębork, Warszawa 2015, 43-68.

K. Walenta, Kręgi kamienne na cmentarzyskach kultury wielbarskiej na

Pomorzu i ich związek z obrzędami i praktykami kultowymi, Acta

Universitatis Lodziensis, „Folia Archaeologica” 25, 2007, 129–154.

Wiedza:

K_W02 - Zna podstawowe pojęcia i terminologię stosowane w archeologii

epoki żelaza i wczesnego średniowiecza

K_W03 – ma podstawową wiedzę w zakresie opisu, analizy i interpretacji

źródeł archeologicznych

K_W04 - ma uporządkowaną podstawową wiedzę na temat przemian

kulturowych i osadniczych na obszarze pogranicza Polski i Białorusi w epoce

żelaza i w okresie wczesnego średniowiecza

Umiejętności:

K_U01 – wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować

informacje o źródłach archeologicznych i ich kontekście z wykorzystaniem

literatury i mediów elektronicznych

K_U03 – potrafi prezentować zespoły źródeł archeologicznych z różnych

kategorii stanowisk