Archeologia wczesnego średniowiecza-warsztat badawczy

obowiązkowe

w sali

1) Wprowadzenie do zajęć – co to jest średniowiecze i czym jest archeologia średniowieczna?

Na zajęciach zostaną omówione kwestie tego, jaką epoką jest średniowiecze, kiedy się zaczyna i kiedy się kończy, na jakie okresy jest dzielona ta epoka, kto wymyślił nazwę średniowiecze i co ona oznacza, czym jest mediewistyka i czym zajmuje się archeologia wczesnego średniowiecza, jakie informacje możemy uzyskać o średniowieczu na podstawie materiałów archeologicznych.

2) Archeologia wczesnego średniowiecza – historia badań.

Zajęcia zostaną poświęcone historii badań nad okresem wczesnego średniowiecza w Polskiej archeologii. Omówimy najważniejszych badaczy i najważniejsze odkrycia związane z tym okresem. Zagadnienia:1) Początki najdawniejsze, 2) Wiek XIX: w poszukiwaniu korzeni słowiańskiej tożsamości, 3) Pierwsze dekady XX w.: narodziny i powolny wzrost, 4) Lata 30-te: systematyczne prace wykopaliskowe, 5) Okres powojenny: badani nad początkami państwa polskiego, 6) Lata 70-te i 80-te: udane pokłosie badań milenijnych, 7) Koniec XX i początek XXI w.: stare pytania i nowe możliwości pozyskiwania odpowiedzi, 8) Współczesna archeologia Polski wczesnośredniowiecznej: archeologia regionów i archeologia bez granic.

3) Rodzaj wczesnośredniowiecznych stanowisk archeologicznych i ich stratyfikacja

W czasie zajęć zostaną omówione różne typy stanowisk wczesnośredniowiecznych, odkrywane przez archeologów ich pozostałości oraz metody i możliwości ich badań – fortyfikacje obronne (grody i wały), architektura sakralna (kościoły i klasztory), miejsca kultu przedchrześcijańskiego, miejsca grzebalne (cmentarzyska ciałopalne, rzędowe nieprzykościelne, przykościelne), pozostałości urządzeń komunikacyjnych (drogi, mosty, groble, porty) oraz skarby. Zostanie omówiona specyfika badań i dokumentacji stanowisk jednowarstwowych i wielowarstwowych, a także występujące na nich rodzaje warstw kulturowych – użytkowa, destrukcyjna, niwelacyjna.

4) Ceramiki jako źródła do badań wczesnośredniowiecznych społeczności

W czasie zajęć omówimy do czego archeologowi wczesnego średniowiecza może przydać się najliczniejsza kategoria znalezisk występująca na stanowiskach wczesnośredniowiecznych, czyli ceramika – datowanie, funkcja, informacje o kulturze oraz afiliacji społecznej i etnicznej, wyznaczniki kontaktów handlowych i oddziaływań. Przedstawimy typy naczyń średniowiecznych oraz sposoby ich wykonywania i pozyskiwania surowca do ich produkcji.

5) Badanie szczątków archeozoologicznych, archeoichtiologicznych i archeobotanicznych

W czasie zajęć zostaną omówione kwestie tego, jakich informacji dostarczają szczątki zwierząt i ryb znajdowane na stawiskach wczesnośredniowiecznych oraz jakie są metody ich badań. Omówimy również do czego i jak wykorzystywano w średniowieczu surowce pozyskiwane ze zwierząt zarówno hodowlanych, jak i dzikich. Jakie gatunki zwierząt najczęściej hodowano i zjadano.

6) Badanie szczątków roślinnych oraz rekonstrukcja środowiska

Zajęcia zostaną poświęcone teamu, jakie szczątki roślinne występują na stanowiskach wczesnośredniowiecznych i za pomocą jakich metod można je badać. Omówimy również stan środowiska naturalnego i jego przemiany we wczesnym średniowieczu m.in. w oparciu o interpretację diagramów pyłkowych (palinologia) – przemiany antropogeniczne, hiatusy, deforestacja. Dowiemy się również, jakie rośliny uprawiano we wczesnym średniowieczu i do czego je wykorzystywano.

7) Czytanie i krytyka źródeł pisanych

Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu obecności i umiejętności wykorzystania w warsztacie badawczym archeologa wczesnego średniowiecza źródeł pisanych. Omówione zostaną rodzaje dostępnych źródeł historycznych (dokumenty, roczniki, kroniki, żywoty świętych, źródła arabskie) oraz podstawowe zasady ich krytyki zewnętrznej i wewnętrznej.

8) Źródeł ikonograficzne

Zajęcia zostaną poświęcone źródłom ikonograficznym dostępnym archeologom średniowiecza (iluminacje ksiąg, rzeźby i płaskorzeźby, pieczęcie) oraz kwestii tego, jakich informacji mogą one dostarczyć i jak należy je interpretować.

9) Źródła toponomastyczne

Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu źródeł toponomastycznych i ich roli w badaniach nad wczesnym średniowieczem. Szczególna uwaga zostanie zwrócona na to, jakie nazwy miejscowe mogą być wskazówką istnienia w danym miejscu pozostałości aktywności ludzkiej z okresu wczesnego średniowiecza (grodziska, cmentarzyska) oraz zjawisku tzw. osad służebnych.

10) Określanie chronologii na podstawie datowań radiowęglowych i dendrochronologicznych

Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu wykorzystaniu metod datowania radiowęglowego i dendrochronologicznego w warsztacie badawczym archeologa wczesnego średniowiecza. Przedstawione zostaną zasady działania tych metod, pobierania próbek oraz interpretacji uzyskanych dat radiowęglowych i dendrochronologicznych. Szczegółowo zostaną omówione możliwość i ograniczenia związane z ich stosowaniem. Zaprezentowane zostaną również przykłady ich wykorzystania w praktyce badawczej archeologa wczesnego średniowiecza do określania chronologii oraz rozwiązywania problemów badawczych.

11) Wykorzystanie badań DNA w archeologii wczesnego średniowiecza

Zajęcia zostaną poświęcone wykorzystaniu badań DNA w archeologii. Zostanie omówione czym jest DNA, gdzie występuje, jakie są zasady jego badania i pobierania próbek oraz w czym jego badanie może się przydać archeologowi wczesnego średniowiecza – określeni płci, pokrewieństwa, fenotypu (kolor oczu, włosów i skóry), badania chorób, tolerancji pokarmowej (laktoza) oraz pochodzenia etnicznego i migracji (tzw. haplogrupy). Zostaną również przedstawione przykłady zastosowania badań DNA do rozwiązania konkretnych problemów archeologicznych i pytań badawczych (np. kwestia pokrewieństwa i pochodzenia osób pochowanych na wczesnośredniowiecznych cmentarzyskach w Bodzi, Ciepłem, Kałdusie i Pniu).

12) Wykorzystanie badań izotopowych w archeologii wczesnego średniowiecza

W ramach zajęć zostaną przedstawione i omówione możliwości wykorzystania badań trwałych izotopów do rekonstrukcji dawnej diety (izotopy węgla, azotu i siarki) oraz określenia pochodzenia i migracji (izotopy strontu, tlenu i węgla). Uczestnicy zająć zapoznają się z podstawowymi zasadami tego typu badań, pobieraniem próbek i interpretacją uzyskanych wyników. Przedstawione zostaną również przykłady zastosowania badań trwałych izotopów dotyczących diety i migracji do badań nad zagadnieniami związanymi ze wczesnym średniowieczem.

13) Typologia uzbrojenia, oporządzenia jeździeckiego i przedmiotów codziennego użytku

W trakcie zajęć uczestnicy zapoznają się z podstawowymi typologiami dotyczącymi uzbrojenia, oporządzenia jeździeckiego i przedmiotów codziennego użytku stosowanymi w archeologii wczesnego średniowiecza. Dowiedzą się w jakim okresie były użytkowane, gdzie je wytwarzano i na jakim obszarze występowały.

14) Typologia ozdób i części stroju

Zajęcia zostaną poświęcone omówieniu głównych typów ozdób i części stroju występujących na ziemiach polskich w okresie wczesnego średniowiecza. Uczestnicy zajęć dowiedzą się w jakim okresie były użytkowane, gdzie je wytwarzano i na jakich terenach występowały.

15) Podsumowanie

Na zajęciach dokonane zostanie podsumowanie głównych kwestii omawianych w obrębie całego kursu. Zostaną uwypuklone najważniejsze zagadnienia badawcze dotyczące archeologii wczesnego średniowiecza oraz omówione główne metody obecne w warsztacie badawczym archeologa wczesnego średniowiecza.

Podręczniki

A. Buko, Archeologia Polski wczesnośredniowiecznej. Odkrycia-hipotezy-interpretacje, Warszawa 2011.

L. Kazjer, Wstęp do archeologii historycznej w Polsce, Łódź 1996.

S. Tabaczyński, Archeologia średniowiecza. Problemy, źródła, metody, cele badawcze, Wrocław 1987.

J. Nikodem, D. A. Sikorski, Vademecum historyka mediewisty, Warszawa 2012.

Literatura

A. Buko, Ceramika wczesnopolska. Wprowadzenie do badań, Wrocław 1990.

A. Buko red., Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa 2016.

W. Bogdanowicz , T. Grzybowski, M. Buś, Analiza genetyczna wybranych grobów z cmentarza z Bodzi, [w:] A. Buko red., Bodzia. Elitarny cmentarz z początków państwa polskiego, Warszawa, 2016, s. 437-444.

R. Boguwolski, L. Hyss, Biżuteria średniowieczna z cmentarzyska w Grucznie, Grudziądz 2005.

J. Bojarski, Wczesnośredniowieczny mikroregion osadniczy w Napolu na ziemi chełmińskiej. Wytwórczość garncarska jako źródło poznania lokalnych procesów osadniczych, Toruń 2012.

K. Bojs, Moja europejska rodzina. Pierwsze 54 000 lat, Kraków 2017.

J. Callmer, Trade beads and bead trade in Scandinavia ca. 800–1000 A.D., Lund 1977.

W. Chudziak red., Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Kałdusie (Mons Sancti Laurentii, t. 5), Toruń 2010

W. Chudziak, S. Moździoch (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce – 15 lat później, Toruń-Wrocław-Warszawa, 2005.

K. Doan, H. Panagiotopoulou, M. Molak, A. Siekiera, W. Bogdanowicz, Analiza genetyczna szczątków ludzkich, [w:] S. Wadyl red., Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk 2019, s. 447-460.

W. Hensel, O magicznej funkcji wczesnośredniowiecznych kabłączków skroniowych, Slavia Antiqua, t. 16, 1969, s. 243-251.

Z. Hilczerówna, Ostrogi polskie z X-XIII wieku, Poznań 1956.

J. Jaguś, Uwagi na temat wymowy magicznej średniowiecznych amuletów i ozdób na ziemiach polskich, Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin-Polonia, t. LVIII, Sectio F, 2003, s. 7-24.

H. Kóčka-Krenz, Esowate kabłączki skroniowe z terenów Polski północno-zachodniej, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 22, 1971, s. 97-143.

H. Kóčka-Krenz, Biżuteria północno-zachodnio-słowiańska we wczesnym średniowieczu, Poznań 1993.

M. Kobusiewicz, S. Kurnatowski (red.), Archeologia i prahistoria Polska w ostatnim półwieczu, Poznań 2000.

P. N. Kotowicz, Topory wczesnośredniowieczne z ziem polskich. Katalog źródeł, Rzeszów 2014

Z. Kurnatowska (red.), Stan i potrzeby badań nad wczesnym średniowieczem w Polsce. Materiały z konferencji, Poznań-Wrocław-Warszawa (1990) 1992.

K. Musianowicz, Kabłączki skroniowe. Próba typologii i chronologii, Światowit, t. 30, 1949.

A. Nadolski, Studia nad uzbrojeniem polskim w X, XI i XII wieku, Łódź 1954.

J. Petersen, De norske vikingesverd en typologisk-kronologisk studie over vikingetidens vaaben, Kristiania 1919.

T. Płoszaj, K. Jędrychowska-Dańska, A. Zamerska, A. Drozd-Lipińska, D. Poliński, A. Janowski, H. Witas, Ancient DNA analysis might suggest external origin of individuals from chamber graves placed in medieval cemetery in Pień, Central Poland, “Anthropologischer Anzeiger”, t. 74, z. 4, 2017, s. 319-337.

D. Poliński red., Wczesnośredniowieczne i nowożytne cmentarzysko w Pniu, Toruń 2020.

D. Reich, Kim jesteśmy, skąd przyszliśmy... Kopalny DNA i nowa nauka o przeszłości człowieka, Stare Groszki 2019.

P. Sankiewicz, A. M. Wyrwa red., Topory średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza (Biblioteka Studiów Lednickich Fontes 2), Lednica 2013.

W. Świętosławski, Strzemiona średniowieczne z ziem Polski, Łódź 1990.

T. Ulanowski, O powstawaniu Polaków, Wołowiec 2020.

S. Wadyl red., Ciepłe. Elitarna nekropola wczesnośredniowieczna na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk 2019.

A. Walanus, T. Goslar, Datowanie radiowęglowe, Kraków 2010.

A. Walanus, Tajemnice 14C: po co nam datowanie radiowęglowe?, „Archeologia Żywa” (https://archeologia.com.pl/po-co-datowanie-radioweglowe/).

A. M. Wyrwa, P. Sankiewicz, P. Pudło red., Miecze średniowieczne z Ostrowa Lednickiego i Giecza (Biblioteka Studiów Lednickich Fontes 3), Dziekanowice-Lednica 2011.

A. Zielski, M. Krąpiec, Dendrochronologia, Warszawa 2004.

Wiedza: absolwent zna i rozumie

K_W01 ma podstawową wiedzę o miejscu i znaczeniu archeologii w systemie nauk, społecznokulturowej przeszłości człowieka oraz o jej specyfice przedmiotowej i metodologicznej

K_W02 zna podstawowe pojęcia i terminologię stosowane w archeologii

K_W03 ma podstawową wiedzę w zakresie opisu, analizy i interpretacji źródeł archeologicznych

K_W06 ma podstawową wiedzę o powiązaniach archeologii z innymi dziedzinami oraz dyscyplinami naukowymi, z obszaru nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych i ścisłych

K_W09 zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji różnych wytworów kultury, właściwe dla wybranych tradycji, teorii i szkół badawczych w zakresie archeologii

K_W11 zna i rozumie podstawowe metody analizy i interpretacji informacji zawartych w publikacjach naukowych

K_W12 zna i rozumie podstawowe metody analizy tekstów starożytnych, średniowiecznych lub nowożytnych

Umiejętności: absolwent potrafi

K_U01 wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować informacje o źródłach archeologicznych i ich kontekście z wykorzystaniem literatury i mediów elektronicznych

K_U02 wyszukiwać, analizować, oceniać, selekcjonować i użytkować informacje zawarte w różnych źródłach

K_U03 samodzielnie interpretować źródła archeologiczne, dobierając właściwe metody analityczne, oraz zaprezentować uzyskane wyniki pracy

K_U04 samodzielnie zdobywać wiedzę i rozwijać umiejętności badawcze w zakresie archeologii, kierując się wskazówkami opiekuna naukowego

K_U09 posługiwać się podstawowymi pojęciami badawczymi i ujęciami teoretycznymi właściwymi dla archeologii

K_U11 rozpoznawać, analizować i wykorzystywać teksty źródłowe przydatne w pracy i warsztacie archeologa

K_U12 rozpoznawać, analizować, wykorzystywać i klasyfikować źródła archeologiczne

K_U13 wykrywać proste zależności między artefaktami a dawnymi procesami kulturowymi i społecznymi

K_U14 zastosować odpowiednie metody i techniki archeologiczne

Kompetencje społeczne: absolwent jest gotów do

K_K01 wykorzystania posiadanej przez siebie wiedzy i umiejętności oraz jest świadomy konieczności konfrontowania ich z opiniami ekspertów

K_K03 docenić niepowtarzalne wartości źródeł archeologicznych i ich roli w odtwarzaniu przeszłości człowieka

K_K04 krytycznej oceny interpretacji źródeł archeologicznych i historycznych ze świadomością wieloaspektowości interpretacji

K_K05 wykorzystania posiadanej przez siebie wiedzy na temat kompleksowej natury kultury i jej złożoności, ze świadomością potrzeby analizy rozmaitych kategorii źródeł dla odtworzenia przeszłości człowieka

Zaliczenie ustne w formie kolokwium