Archeologia w dobie Nowej Humanistyki

obowiązkowe

Celem zajęć jest zaznajomienie studentów z najważniejszymi paradygmatami w teorii archeologii,

zrozumienie przemian intelektualnych, ukazanie historycznych i aktualnych metodologii

stosowanych w archeologii, wykształcenie w studentach umiejętności porównania celów i metod

w teorii archeologii, powiązanie ich z prądami ogólnohumanistycznymi (strukturalizm, post-

strukturalizm, post-modernizm, teorie sprawczości, ANT, zwrot materialny, zwrot sensualny, zwrot

ontologiczny, zwrot cyfrowy, humanistyka nieantropocentryczna, biohumanistyka), a przede

wszystkim — rozwinięcie krytycznego myślenia o interpretacji w archeologii. Podkreślając istotę

ram teoretycznych w pracy badawczej, zajęcia mają wykształcić w studentach świadomość

wielogłosowości, wielopoziomowości i zróżnicowania teoretycznego w archeologii. Pozyskana

wiedza pozwoli studentom swobodnie odnosić się do innych dyscyplin humanistycznych,

zauważyć cechy wspólne archeologii i innych nauk historyczno-kulturowych, ale także jej

szczególną odmienność. Zajęcia zagwarantują podstawowe rozeznanie w teoriach formujących

archeologię od lat 50. XX wieku do najnowszych prądów powiązanych z biohumanistyką,

humanistyką nieantropocentryczną czy humanistyką cyfrową. Kurs ma za zadanie zachęcić

studentów do dalszego rozwoju teoretycznego i krytycznego myślenia o źródłach, celach i

metodach stosowanych w archeologii tak niegdyś, jak i współcześnie.

w sali

Zajęcia podzielone są dwa moduły dydaktyczne: historyczno-teoretyczny i teoretyczno-

warsztatowy, wprowadzany od połowy trwania semestru.

Poruszane na zajęciach zagadnienia obejmą najważniejsze zwroty paradygmatyczne w teorii

archeologii,

Zajęcia podzielone są dwa moduły dydaktyczne: historyczno-teoretyczny i teoretyczno-

warsztatowy, wprowadzany od połowy trwania semestru.

Poruszane na zajęciach zagadnienia obejmą najważniejsze zwroty paradygmatyczne w teorii

archeologii, tj.:

1. Archeologia historyczno-kulturowa: założenia, główne myśli i metody.

Wykład będzie miał za zadanie przedstawienie fundamentów historycznych tego paradygmatu,

głównych przedstawicieli i metod. Dyskusja obejmie zwłaszcza takie kwestie jak koncepcja

archeologii jako historii, typologia, seriacja, opis historyczno-kulturowy, drabina Hawkesa,

paradygmat kulturowy Childe’a, empiryzm, mocne i słabe strony myślenia o archeologii w

kategoriach historyczno-kulturowych.

2. Archeologia procesualna: alternatywa wobec humanistycznej archeologii.

Wykład będzie miał za zadanie przedstawienie przyczyn narodzin tego paradygmatu, tła

intelektualnego, głównych przedstawicieli i metod. Dyskusja skupi się na następujących ideach:

archeologia jako antropologia, powiązanie archeologii z naukami ścisłymi, modele naukowe

(np. modele osadnicze, modele zarządzania odpadkami), pozytywizm i redukcjonizm naukowy,

prawa i generalizacje w archeologii (np. przesłanka pompejańska, prawa „Myszki Mickey”,

teoria średniego zasięgu), etnoarcheologia. Studenci dokonają porównania podejścia

historyczno-kulturowego (zajęcia 1) z podejściem procesualnym.

3. Archeologia post-procesualna: jak czytać przeszłość?

Wykład będzie miał na celi przedstawienie post-procesualizmu jako reakcji na pozytywistyczny

model procesualny, inspiracji badawczych przedstawicieli post-procesualizmu (strukturalizm i

post-strukturalizm, semiotyka, hermeneutyka, marksizm, teoria krytyczna), metod badawczych.

Dyskusja będzie skoncentrowana na koncepcji archeologii jako czytania przeszłości,

wielogłosowości interpretacji, koła hermeneutycznego, obiektywności i subiektywności

interpretacji (zestawienie procesualizmu i postprocesualizmu), kultury materialnej.

4. Archeologia behawioralna, neo-ewolucjonizm i archeologia kognitywna: czego nauczył

nas Darwin?

Wykład będzie miał na celu przede wszystkim zarysowanie teorii ewolucyjnej Darwina i jej

recepcji w archeologii (archeologia behawioralna, neo-ewolucjonizm, Human Behavioral

Ecology). Podczas dyskusji nacisk zostanie położony na omówienie takich terminów jak

funkcjonalizm, struktura, chaine operatoire (Leroi-Gourhan vs Schiffer), ustrukturyzowana

depozycja, behawioryzm, optymalizacja, kognitywizm, adaptacja, ewolucja społeczna, postęp,

Bauplan/struktura, reprodukcja i replikacja.

5. Sprawczość, teorie praktyki, teoria ANT: czy rzeczy robią rzeczy?

Wykład będzie miał za zadanie przede wszystkim nakreślenie teorii socjologicznych, które

oddziałały na archeologię w latach 80. i 90. — tj. teorii Bourdieu, Giddensa oraz Latoura.

Szczególna uwaga podczas wykładu zostanie zwrócona na teorię praktyki i habitus (Bourdieu),

strukturyzację i umysł praktyczny (Giddens), czarne skrzynki, krążące referencje, sieci,

agentów i aktantów (Latour). Dyskusja będzie skoncentrowana na pytaniu — czy rzeczy są

sprawcze? Czy obiekty mają moc? Co, jak i gdzie robią rzeczy? Głównym celem dyskusji jest

refleksja nad pojęciem sprawczości i związanymi z nim konceptami struktury, wpływu,

konsekwencji, intencji, intersubiektywności.

6. Archeologia feministyczna i archeologia gender: kobieta z kilofem?!

Wykład nakreśli historię studiów feministycznych (I i II fala feminizmu) oraz teorii gender w

humanistyce, przedstawi główne reprezentantki (m.in. Butler, Haraway, Irigaray, Braidotti).

Dyskusja oprze się na dwóch kanałach przepływu teorii feministycznych i gender w archeologii

— oddziaływaniu na budowanie interpretacji przeszłości (np. rola kobiet w przeszłości, miejsce

mniejszości seksualnych w dawnych społecznościach) i statusie kobiet i mniejszości w praktyce

archeologicznej (rola kobiet w akademii, badania Conkey i Gero z lat 90.). W podsumowaniu

nacisk zostanie położony na takie pojęcia jak gender, płeć biologiczna, płynność,

performatywność, intymność.

7. Archeologia kolonialna i postkolonialna: dominacja, opresja i trauma.

Wykład będzie prezentacją dorobku studiów orientalistycznych (Said) i postkolonialnych w

humanistyce z wyszczególnieniem na dwie fazy (Mitchell, Said, Fanon vs Bhabha, Spivak,

Chakrabarty). Dyskusja będzie skoncentrowana na kluczowych pojęciach: Innego, orientalnego,

kolonialnego, narodu, nacjonalizmu, hybrydyczności i hybrydy. W dyskusji odwołamy się także do

feminizmu, próbując zastanowić się, co teorie polityczno-społeczne oferują studiom

archeologicznym i jak wpływają na format popularyzacji wiedzy o przeszłości.

8. Teorie krajobrazu, fenomenologia krajobrazu

Wykład będzie miał na celu zarysowanie fenomenologii (Husserl, Heidegger, Merleau-Ponty), a

także prezentację teorii krajobrazowych w humanistyce rozwijających się od lat 90. Dyskusja

będzie miała za zadanie powiązać te dwa nurty z badaniami krajobrazowymi w archeologii, ze

szczególnym naciskiem na dogłębne omówienie koncepcji krajobrazu archeologicznego Tilley’a.

Podczas dyskusji dokonana zostanie próba zdefiniowania krajobrazu archeologicznego, jego

komponentów i metod badań (w nawiązaniu do poprzednich treści wykładu). Wprowadzony

zostanie również wątek naturo-kultury i kartezjański podział, z którym mierzy się fenomenologia

krajobrazu.

9. Archeologia heideggerowska: Bycie i Czas w archeologii

Celem wykładu będzie przybliżenie studentom postaci i filozofii Martina Heideggera, przez wielu

współczesnych archeologów uważanego za najbardziej wpływowego filozofa w dziejach. Na

zajęciach przedyskutujemy program archeologii heideggerowskiej (Thomas), ale także pojęcia

poręczności, czasowości, Dasein, a przede wszystkim rzeczy.

10. Materialność i nowy materializm w archeologii

Celem wykładu będzie przedstawienie zwrotu ku rzeczom i zwrotu materialnego w humanistyce.

Dyskusji zostanie poddana ontologia rzeczy (Olsen). Na zajęciach dokonamy próby zdefiniowania

artefaktu, znaleziska i zabytku archeologicznego, skupiając się na cechach ontologicznych, nie na

epistemologii. Część warsztatowa będzie wymagała przekrojowej wiedzy z poprzednich spotkań

(archeologia procesualna i dane, archeologia postprocesualna i kultura materialna, sprawczość,

aktant, aktor).

11. Teoria cyfrowej, cybernetycznej i wirtualnej archeologii (a może jej brak?)

Celem wykładu będzie prezentacja zwrotu cyfrowego w humanistyce i założeń humanistyki

cyfrowej. Nacisk zostanie położony na rozróżnienie między metodami a metodologiami, które

najdobitniej egzemplifikuje kariera zwrotu cyfrowego w archeologii. Dyskusja będzie miała na celu

przede wszystkim nakierowanie studentów na problemy metodologiczne aplikacji nowych mediów

w archeologii, a także zbudowanie pojęć pomocniczych, które pomogą zrozumieć rolę technologii

we współczesnych studiach (Stiegler).

12. Archeologia jako biohumanistyka

Celem wykładu będzie przedstawienie kariery animal studies, podejść bio i eko w humanistyce, a

także powiązanie ich z najnowszymi studiami w archeologii (multispecies archaeology,

archeologie relacyjne). W dyskusji spróbujemy zastanowić się, które źródła w archeologii „mają

głos”, jak traktuje się ludzi i nie-ludzi w badaniach archeologicznych, czy pochówek konia ma dla

nas mniejsze znaczenie niż pochówek człowieka.

13. Teorie w muzeach: czy da się zilustrować teorię przedmiotami?

Wykład będzie miał na celu zilustrowanie, w jaki sposób muzea reagują na przemiany

paradygmatyczne. Spotkanie będzie miało głównie charakter warsztatowy - studenci spróbują

przygotować w grupach scenariusze wystaw opierające się o wybrane paradygmaty w

archeologii.

14. Archeologie współczesności i przyszłości: w stronę klęski klimatycznej czy odkrywania

kosmosu?

Ostatnie spotkanie będzie próbą zarysowania teorii spekulujących o przeszłości archeologii i jej

wyzwaniach (antropocen).

Pierwszy moduł „Wstęp do teorii archeologii” będzie miał strukturę konwersatoryjną (tematy

1-5). W ramach tego modułu zostaną zaprezentowane najważniejsze teorie w archeologii od lat

50. XX wieku do czasów współczesnych. Każde z zajęć będzie polegało na prezentacji

wybranego paradygmatu przez wykładowcę (45min) w formie wykładu włączającego oraz dyskusji

na temat przeczytanej, zadanej wcześniej lektury bazowej lub debaty oksfordzkiej, w której

zestawione zostaną ze sobą treści z poprzednich zajęć (np. archeologia procesualna vs

archeologia postprocesualna). Odwołania do treści poprzednich zajęć będą stanowiły powtórzenie

i utrwalenie wiedzy, a także skłonią studentów do porównywania teorii (krytyczne myślenie).

Drugi moduł „W poszukiwaniu definicji” (tematy 6-14) będzie miał strukturę teoretyczno-

warsztatową. W ramach tego modułu studenci wykorzystają pozyskaną w trakcie semestru

wiedzę z zakresu teorii archeologii i będą samodzielnie lub w niewielkich grupach budować

definicje kluczowych koncepcji dla archeologii, takich jak artefakt, obiekt archeologiczny, źródło,

wykopaliska, materialność, sprawczość itd. Studenci porównają ze sobą różne definicje

prezentowane przez przedstawicieli odmiennych paradygmatów w historii archeologii, dzięki

czemu przekonają się, że teoria nie jest sztywnym, niezachęcającym tworem, bezmyślnie

przykładanym do przedmiotów badań, ale zaproszeniem do kreatywnego myślenia, do

proponowania swoich własnych koncepcji, werbalizowania myśli i zadawania pytań. Moduł „W

poszukiwaniu definicji” częściowo zastąpi dyskusje nad tekstami i debaty oksfordzkie z

pierwszego modułu dydaktycznego. Niemniej, nadal będzie bazował na wiedzy pozyskanej w

trakcie pierwszego modułu.

Domańska E., Problem rzeczy we współczesnej archeologii, w: Rzeczy i ludzie. Humanistyka

wobec materialności, red. J. Kowalewski, W. Piasek, M. Śliwa, Olsztyn 2008, s. 27-60.

Domańska E. (red.) Teoria wiedzy o przeszłości na tle współczesnej humanistyki, Poznań 2010.

[wybrane teksty]

Heidegger M. Bycie i czas, przeł. B. Baran, Warszawa 2013. [wybrane fragmenty]

Hodder I., Czytanie przeszłości. Współczesne podejścia do interpretacji w archeologii, Poznań

1995.

Johnson M., Teoria archeologii. Wprowadzenie, Kraków 2013.

Kobiałka D., Z życia dwóch naszyjników: problemy biograficznego podejścia do rzeczy, „Kultura

współczesna” 2008, nr 3, s. 201-2015.

Kopytoff I., Kulturowa biografia rzeczy: utowarowienie jako proces, w: Badanie kultury. Elementy

teorii antropologicznej, red. M. Kempny i E. Nowicka, Warszawa 20003, s. 249-273.

Minta-Tworzowska D., Badania nad kulturą wizualną i ich wpływ na konstruowanie obrazów

przeszłości przez archeologów, w: Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego. Wybrane

zagadnienia, red. R. Zapłata, Lublin 2011, s. 315-334.

Olsen B., W obronie rzeczy. Archeologia i ontologia przedmiotów, tłum. B. Shallcross, Warszawa

2013. [wybrane rozdziały]

Pawleta M., Zapłata R., Obrazowanie przeszłości w świetle nowych mediów — technologii

cyfrowych, w: Digitalizacja dziedzictwa archeologicznego. Wybrane zagadnienia, red. R. Zapłata,

Lublin 2011, s. 335-358.

Renfrew C., Bahn P., Archeologia. Teorie, metody, praktyka, tłum. M. Kasprzycka et al.,

Warszawa 2002. [wybrane rozdziały]

Tabaczyński S., Marciniak A., Cyngot D., Zalewska A. (red.), Przeszłość społeczna. Próba

konceptualizacji, Poznań 2012. [wybrane teksty]

Zalewska A., Teoria źródła archeologicznego i historycznego we współczesnej refleksji

metodologicznej, Lublin 2005. [wybrane fragmenty]

Ziębińska-Witek A., Renesans materialności, czyli o powrót obiektów do muzeum, w: Historia –

dziś. Teoretyczne problemy wiedzy o przeszłości, red. E. Domańska, R. Stobiecki, T. Wiślicz,

Kraków, 2014, s. 217-228.

Ziębińska-Witek A., Muzea wobec nowych trendów w humanistyce. Refleksje

teoretyczne,„Historyka. Studia metodologiczne” t. 45, 2015, s. 97-115.

Literatura uzupełniająca:

Brown T., Howard A. J., A new geological period? Defining the Anthropocene and Environmental

Archaeology, http://envarch.net/environmental-archaeology/a-new-geological-period-defining-the-

anthropocene-and-environmental-archaeology/

DeSilvey C., Curated Decay: Heritage Beyond Saving, Minneapolis-London 2017.

Edgeworth M. et al., Archaeology of the Anthropocene, „Journal of Contemporary Archaeology”

2014, nr 1 (1), s. 73-132.

Forte M., Introduction to Cyber-Archaeology, w: Cyber-Archaeology, red. M. Forte, Oxford 2010,

s. 9-14.

Hamilakis Y., Archaeology and the Senses. Human Experience, Memory, and Affect, New York

2013.

Harrison R., Archaeologies of Emergent Presents and Futures, „Historical Archaeology” 2016, nr

50 (3), s. 165–180.

Harrison R., Schofield J., After Modernity. Archaeological Approaches to the Contemporary Past,

Oxford 2010.

Hodder I. (red.), Archaeological Theory Today. 2 edition, Cambridge-Malden 2012.

Ingold T., Being Alive. Essays on movement, knowledge and description, London-New York 2011.

Olsen B., Shanks M., Webmoor T., Witmore Ch. Archaeology. The Discipline of Things, Berkeley

Los Angeles London 2012.

Tilley Ch., Materiality of stone. Explorations in landscape phenomenology, Oxford New York 2004.

Witmore Ch., Archaeology and the New Materialisms, „Journal of Contemporary Archaeology”

2014, t. 1, nr 2, s. 1-44.

Wiedza

• ma pogłębioną wiedzę o miejscu i znaczeniu archeologii w systemie nauk oraz o jej specyfice

przedmiotowej i metodologicznej; K_W01

• zna szczegółowe pojęcia i terminologię stosowaną w archeologii, ze szczególnym

uwzględnieniem teorii i pojęć metodologicznych; K_W02

• ma uporządkowaną i podbudowaną teoretycznie wiedzę obejmującą kluczowe zagadnienia

archeologii, obejmującą terminologię, teorie i metodologię; K_W04

• rozumie złożone zależności między archeologią a innymi dziedzinami oraz dyscyplinami

naukowymi z obszaru nauk humanistycznych, społecznych, przyrodniczych i ścisłych; ; K_W10

• ma szczegółową wiedzę o głównych kierunkach rozwoju i najważniejszych nowych

osiągnięciach w zakresie archeologii; ; K_W11

• zna i rozumie zaawansowane metody analizy oraz interpretacji problemów badawczych z

zakresu archeologii, właściwe dla wybranych tradycji, teorii i szkół badawczych; K_W12

• zna zasady etyki zawodu archeologa; K_W17

Umiejętności

• potrafi formułować problemy badawcze, kreować oryginalne koncepcje, formułować i testować

hipotezy w zakresie archeologii, kierując się wskazówkami opiekuna naukowego; K_U04

• potrafi samodzielnie formułować wnioski, argumentować i tworzyć syntetyczne podsumowania z

uwzględnieniem różnych poglądów i teorii w archeologii; K_U05

• potrafi posługiwać się teoriami badawczymi i ujęciami teoretycznymi właściwymi dla archeologii;

K_U05

• posiada umiejętność prowadzenia polemiki naukowej; K_U08

• potrafi prezentować wyniki badań w formie pisemnej, posługując się specjalistycznym językiem

naukowym i właściwą dla teorii archeologii terminologią; K_U11

Kompetencje

• jest gotów do wykorzystywania posiadanej przez siebie wiedzy teoretycznej oraz jest świadomy

konieczności konfrontowania jej z opiniami ekspertów; K_K01

• jest gotów do krytycznej oceny interpretacji źródeł archeologicznych i historycznych i ma

świadomość wieloaspektowości interpretacji, zna teorie i metodologie; K_K04

• jest gotów do wykorzystania posiadanej przez siebie wiedzy na temat kompleksowej natury

kultury i ma świadomość potrzeby analizy rozmaitych kategorii źródeł dla odtworzenia

przeszłości człowieka; K_K05

• jest gotów do uznania i poszanowania różnych punktów widzenia determinowanych różnym

podłożem kulturowym; K_K12

Egzamin