Etyka badań naukowych

ogólnouniwersyteckie

Celem zajęć jest zapoznanie studentów ze współczesnymi problemami, perspektywami teoretycznymi i badawczymi, stanowiskami aksjologicznymi i normatywnymi oraz metodami etyki badań naukowych, w tym etyki prowadzenia badań biomedycznych z udziałem ludzi oraz badań z udziałem zwierząt.

Celem zajęć jest zapoznanie studentów ze współczesnymi problemami, perspektywami teoretycznymi i badawczymi, stanowiskami aksjologicznymi i normatywnymi oraz metodami etyki badań naukowych, w tym etyki prowadzenia badań biomedycznych z udziałem ludzi oraz badań z udziałem zwierząt. Istotnym celem zajęć jest rozwijanie zdolności analitycznych i argumentacyjnych studentów niezbędnych do formułowania poprawnych i uzasadnionych argumentów oraz ocen moralnych odnoszących się do konkretnych przedsięwzięć lub projektów badawczych. Studenci uczą się metodycznie przeprowadzać analizę etyczną projektu badania z udziałem ludzi albo zwierząt oraz formułować i merytorycznie uzasadnić opinię w sprawie dopuszczalności jego prowadzenia, korzystając z posiadanej interdyscyplinarnej wiedzy, opinii specjalistów oraz poglądów własnych i innych zaangażowanych podmiotów.

Zajęcia obejmują następujące grup zagadnień i tematy:

I – ETYKA BADACZA

1) Nauka i etos badacza.

2) Dobra praktyka badawcza: obszary, pryncypia i podstawowe nadużycia.

3) Etyczne zarządzanie danymi badawczymi i wynikami badań. Polityka otwartej nauki.

4) Etyka publikacji i recenzji naukowej.

5) Konflikt interesów w praktyce badawczej.

II – ETYKA BADAŃ BIOMEDYCZNYCH Z UDZIAŁEM CZŁOWIEKA

6) Historia i rozwój regulacji badań naukowych w biomedycynie.

7) Principia ethica badań z udziałem człowieka. Godność i prawa człowieka.

8) Zasada szacunku dla osoby. Świadoma zgoda na udział w badaniu.

9) Problemy z uzyskaniem świadomej zgody.

10) Zasada dobroczynienia. Zasada równowagi klinicznej (clinical equipose).

11) Modele analizy ryzyka i korzyści badania biomedycznego.

12) Ochrona jednostek i populacje szczególnie narażonych na pokrzywdzenie (vulnerable).

13) Zasada sprawiedliwości. Sprawiedliwość w badaniach międzynarodowych.

14) Badań na materiale biologicznym ludzkiego pochodzenia. Biobanki.

15) Społeczna kontrola badań. Komisje bioetyczne.

16-18) WARSZTATY (6 godzin) - Ocena protokołów badań naukowych z udziałem człowieka. Symulacja pracy komisji bioetycznej.

III – ETYKA BADAŃ NAUKOWYCH W NAUKACH SPOŁECZNYCH

19) Etyka badań ukrytych lub badań zakładających celowe wprowadzenie uczestników w błąd lub zatajenie przez nimi istotnych informacji.

20) Etyka badań społecznych wobec wyzwań i odmienności kulturowych.

21) Etyka badań internetowych.

22-23) WARSZTATY (4 godzin) - Ocena protokołów badań naukowych z udziałem człowieka. Symulacja pracy komisji etycznej.

IV – ETYKA BADAŃ NAUKOWYCH Z WYKORZYSTANIEM ZWIERZĄT, LUDZKICH ZARODKÓW I INNYCH MODELI/NARZĘDZI

24) Etyka badań na zwierzętach. Historia i ewolucja praktyki.

25) Etyka badań na zwierzętach. Podstawowe zasady eksperymentowania na zwierzętach. Zasada 3R. Komisje ds. eksperymentów na zwierzętach.

26) WARSZTATY (2 godziny) - Ocena protokołów badań naukowych z udziałem zwierząt. Symulacja pracy komisji etycznej ds. eksperymentów na zwierzętach.

27) Etyka badań na ludzkich zarodkach.

28) Etyka badań na ludzkich organoidach.

29) Etyka badań naukowych z wykorzystaniem Big Data i AI.

Powyższe tematy będą analizowane przede wszystkim z perspektywy etycznej. Ponieważ jednak etyka badań naukowych jest dziedziną bardzo praktyczną i interdyscyplinarną, prezentowane i dyskutowane będą również medyczne, prawne i socjologiczne aspekty praktyki badawczej. Kurs prowadzony jest w formie seminarium. Metody nauczania obejmują krótkie interaktywne wykłady, prezentacje studentów, dyskusje, pracę w grupach, analizę przypadków oraz analizę dokumentów regulacyjnych. Seminarium obejmuje także warsztaty symulujące pracę różnych komisji etycznych oceniających protokoły badań z udziałem ludzi albo zwierząt.

Podstawowe źródła literatury (kolejność alfabetyczna):

-- E.J. Emanuel, R. Crouch, J. Arras, J. Moreno, C. Grady (eds.), Ethical and Regulatory Aspects of Clinical Research: Readings and Commentary, Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland 2003.

-- E.J. Emanuel, Ch.C. Grady, R. A. Crouch and R. K. Lie (eds.), The Oxford Textbook of Clinical Research Ethics, Oxford University Press 2011.

-- W. Galewicz (red.), Badania z udziałem ludzi, Universitas, Kraków 2010.

-- J. Huges (ed.), European Textbook on Ethics in Research, European Commission Directorate-General for Research, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2010.

-- F.L.Macrina, Scientific Integrity: Text And Cases in Responsible Conduct Of Research, 3 edition, Amer Society for Microbiol 2005.

-- D.M. Mertens, P.E. Ginsberg, The Handbook of Social Science Research, SAGE Publications 2009.

-- J. Różyńska, M. Waligóra (red). Badania naukowe w biomedycynie z udziałem ludzi. Standardy międzynarodowe, Wolters Kluwer, Warszawa 2012.

-- E. Shamoo, D. B. Resnik, Responsible Conduct of Research, Oxford University Press 2022.

-- European Commission, DG Research & Innovation, Ethics in Social Science and Humanities, Brussels 2021.

WIEDZA

Po zakończeniu seminarium student w pogłębionym stopniu zna i rozumie:

- historię, genezę i naturę etyki badań naukowych, jej specyfikę przedmiotową i metodologiczną oraz powiązania z różnymi dyscyplinami i subdyscyplinami nauki oraz praktyki społecznej

- rolę etyki badań naukowych w praktyce i rozwoju nauk biomedycznych i innych bionauk

- zaawansowaną, multi- i interdyscyplinarną terminologię stosowaną w etyce badań naukowych;

- problemy etyczne współczesnej praktyki badawczej w naukach biomedycznych i innych bionaukach, a także perspektywy teoretyczne i badawcze, założenia aksjologiczne i normatywne oraz metody etyki badań naukowych;

- genezę, cele oraz obowiązujące w Polsce zasady organizacji i funkcjonowania komisji bioetycznych oraz komisji etycznych do spraw eksperymentów na zwierzętach;

- najważniejsze prawa uczestnika badań naukowych oraz prawne i instytucjonalne mechanizmy ochrony tych praw;

- polskie regulacje prawne dotyczące prowadzenia badań naukowych, w tym eksperymentów medycznych i badań klinicznych;

- zasady ochrony własności intelektualnej w kontekście praktyki badawczej.

UMIEJĘTNOŚCI

Po zakończeniu seminarium student potrafi:

- identyfikować problemy i konflikty etyczne występujące w praktyce badawczej;

- krytycznie analizować wypowiedzi ustne i pisemne innych autorów z zakresu etyki badań naukowych: rekonstruować tezy, identyfikować założenia faktyczne oraz normatywne, krytycznie oceniać poprawność i siłę argumentacji;

- w sposób uporządkowany i metodyczny przeprowadzić etyczną analizę projektu badania naukowego z udziałem ludzi albo zwierząt oraz sformułować i merytorycznie uzasadnić opinię w sprawie dopuszczalności jego prowadzenia;

- przygotować lub ocenić projekt dokumentu regulacyjnego określającego zasady funkcjonowania podmiotów zaangażowanych w praktykę badawczą;

- posługiwać się przepisami prawa oraz uznanymi wytycznymi etycznymi w celu rozwiązania konkretnych przypadków lub problemów dotyczących praktyki badawczej;

- prowadzić debatę na tematy z zakresu etyki badań naukowych;

- porozumiewać się, w szczególności na tematy dotyczące etyki badań naukowych, ze specjalistami oraz z osobami niebędącymi specjalistami w tej domenie, w tym z wykorzystaniem różnych kanałów i technologii informacyjno-komunikacyjnych;

- przygotować krotką pracę pisemną z zakresu etyki badań naukowych, zgodnie z zasadami techniki pisania prac danego rodzaju;

- przygotować i wygłosić wystąpienie ustne (referat) z zakresu etyki badań naukowych;

- kierować pracą zespołu i współdziałać w grupie, w szczególności uczestniczyć w grupowym przygotowaniu opinii na temat przedłożonych projektów badawczych;

- samodzielnie zdobywać wiedzę oraz rozwijać umiejętności z zakresu etyki badań naukowych.

KOMPETENCJE SPOŁECZNE

Po ukończeniu seminarium student jest gotów do:

- krytycznego oceniania posiadanej wiedzy, pozyskiwanych informacji i odbieranych treści

- uznawania znaczenia wiedzy z zakresu etyki i prawa badań naukowych w rozwiązywaniu problemów, jakie rodzi praktyka badawcza, oraz zasięgania opinii ekspertów w przypadku trudności z samodzielnym rozwiązywaniem tych problemów;

- angażowania się w projektowanie i prowadzenie działań o charakterze konsultacyjno-opiniodawczym i regulacyjnym w celu podniesienia etycznych standardów polskiej praktyki badawczej zwłaszcza w obszarze nauk biomedycznych i innych bionauk;

- aktywnego udziału w bieżących debatach i sporach dotyczących etyki badan naukowych, mając poczucie współodpowiedzialności za kształt polskiego dyskursu politycznego, publicznego i medialnego na te tematy;

- rzetelnego i odpowiedzialnego rozwijania dorobku etyki badań naukowych, jako dziedziny teoretycznej i praktyki społecznej;

- dostrzegania problemów i wyzwań etycznych, prawnych i społeczno-kulturowych związanych z własną pracą badawczą i zawodową, w szczególności przestrzegania, rozwijania i promowania etycznych standardów pracy dla członków komisji bioetycznych i innych ciał ds. etyki badań naukowych.

Przedmiot kończy się egzaminem.

Na finalną ocenę składa się:

- przygotowanie do zajęć i aktywny, konstruktywny udział w dyskusjach, warsztatach i pracach na zajęciach – 20 %

- przygotowanie i wygłoszenie 2 referatów – 10%

- przygotowanie pisemnej, metodycznej analizy i oceny etycznej projektu badawczego (indywidualnie lub w grupie) – 20 %

- przygotowanie lub zaopiniowanie projektu dokumentu regulacyjnego z zakresu etyki badań naukowych (np. kodeksu dobrej praktyki badawczej, regulaminu komisji bioetycznej – 20%

- egzamin ustny – 30%

Skala ocen:

100-90% - 5,0; 89-85% - 4,5; 84-75% - 4,0; 74-70% - 3,5; 69-60% - 3,0; 59-0% - 2,0

Dopuszczalna liczba nieobecności w semestrze podlegających usprawiedliwieniu: 2